Door Hans Schoots, 1986 - Wij bevinden ons in een zaaltje van gebouw De Populier in Amsterdam. Achter
de tafel zitten vier heren op leeftijd elkaar af te troeven: 'CNT, FAI!',
'PCE!', 'POUM!', 'PSOE, UGT!' Ook hebben ze het over PSAP, NAS, AJC, SJI,
KJI, CPN, NSV... Sommige aanwezigen kunnen deze geheimtaal niet volgen en
vragen om uitleg. 'FAI is Federatie van Iberische Anarchisten, snap je?' 'Eh?'
Maar voor de ingewijden is alles duidelijk: hier wordt gesproken over de Spaanse
burgeroorlog, het is 1986 en vijftig jaar
geleden dat in Spanje de driejarige broederstrijd uitbrak die een half miljoen
slachtoffers maakte. Wie zijn de vier discussianten?
Karel Neijssel sloot zich als negentienjarig communist aan bij de Internationale
Brigades die in Spanje vochten. Arthur Lehning, notoir anarchistisch theoreticus,
verbleef kort voor de burgeroorlog als secretaris van de Anarcho-syndicalistische
Internationale in Barcelona. Wim Thomassen, prominent lid van de Partij van
de Arbeid en oud-burgemeester van Rotterdam, maakte in 1937 deel uit van een
delegatie van de Socialistische Jeugd Internationale die een bezoek bracht
aan Spanje. Hij was indertijd lid van de Arbeiders Jeugd Centrale. Tinus de
Winter is, roept hij uit, 'nooit in Nicaragua geweest, niet in Zuid-Afrika
en niet in Spanje, maar kan een paar ploerten noemen die daar een verderfelijke
rol hebben gespeeld.' Hij bekleedde in een ver verleden een bestuursfunctie
in Henk Sneevliets Revolutionair Socialistische Arbeiders Partij.
Oude spoken waren door De Populier. De vier achter de tafel twisten alsof
er géén zevenenveertig jaar zijn verstreken sinds de burgeroorlog
in 1939 afliep met de overwinning van de autocratische nationalist generaal Francisco
Franco. Ook die is al jaren dood, maar daar laat men zich in De Populier niet
door van de wijs brengen. Het republikeinse kamp dat ter verdediging van de democratische Spaanse Republiek de strijd aanbond met Franco, is nog steeds verdeeld. Op deze avond eens temeer, omdat hier partijen de boventoon voeren die zelf geen democratische Republiek wilden. Ten
overvloede hadden de organisatoren van de bijeenkomst de sprekers vooraf gevraagd
hun visie op polemische wijze te presenteren.
Arthur Lehning vond dat de historici de sociale revolutie in Spanje verdoezelden
en net deden of het alleen maar een democratische strijd tegen Franco was
geweest. Hij sprak over de verderfelijke rol van de communisten, die de anarchistische
revolutiepogingen de kop in hadden gedrukt, en ter afsluiting becritiseerde
hij de leiding van zijn eigen geestverwante anarcho-syndicalistische vakbond,
de CNT, omdat die gemene zaak had gemaakt met gematigde krachten in de Republiek.
Lehning zei kortom wat hij ook in 1937 al had gezegd.
Wim Thomassen bracht verslag uit van een meeting waar hij indertijd als braaf
jong sociaal-democraatje de communiste Dolores Ibarurri, bijgenaamd 'La Passionaria',
had horen spreken. 'Het geluidsvolume werd steeds heftiger, de blikken doorboorden
je en aan het einde zat de wederpartij te sidderen. Het was hersenspoeling
avant la lettre.' Wat indruk had het inderdaad wel gemaakt. De AJC, vooral
bekend van het botaniseren en het dansen op de Paasheuvel, tegenwoordig een
populaire camping op de Veluwe, politiseerde onder invloed van de Spaanse
gebeurtenissen.
Tinus de Winter legde uit dat alleen de POUM, een kleine revolutionair-socialistische
organisatie, het in Spanje bij het rechte eind had gehad, waarop Karel Neijssel
de aanwezigen opriep niet te spreken over 'wat ons verdeelt'. Zulke oproepen
deden de communisten in Spanje vroeger ook, en wie het er niet mee eens was
werd zonodig opgeruimd. Neijssel vergat ook nu te vermelden dat De Winters
geliefde POUM indertijd door de communisten met geweld was geliquideerd, terwijl
ze de anarchisten en de linkervleugel van de sociaal-democratie nauwelijks
minder hardhandig uit de republikeinse regering hadden gewerkt.
Een jongere in de zaal, die het allemaal niet zelf had meegemaakt en daarom
weinig oog had voor de eeuwige principes die in het geding waren, merkte op
dat elke partij precies wist wat de anderen fout hadden gedaan, maar 'reflectie
over het eigen verleden lijkt niet te hebben plaatsgevonden.' Tot reflectie
leidde ook deze opmerking niet, al temperde Arthur Lehning de tegenstellingen
wat door zijn oprechte respect uit te spreken voor de tienduizenden communisten
die in de Internationale Brigades hadden gevochten, en zei Neijssel dat het
hem er niet om ging de Spaanse anarchisten af te kraken. Maar de vriendelijkheden
werden weer gauw verdrongen door botsende enig-juiste-analyses.
Zo was Neijssel in zijn loopgraaf in Spanje te weten gekomen: 'Eerst het fascisme
verslaan, dan opbouwen, dat was ook de mening van het Spaanse volk. De partijen
krakeelden onder elkaar terwijl het volk doorging met de strijd tegen Franco.'
Hoe hij wist dat 'het volk' het zo wilde, vertelde hij er niet bij. En net
daarvoor had hij verteld dat er een miljoen anarchisten in Spanje waren geweest,
die zoals Lehning al uiteen had gezet méér wilden dan tegen
Franco vechten. Partijgenoot Gerard Maas schoot Neijssel vanuit de zaal te hulp, toen de
vraag werd gesteld wat hij nu eigenlijk vond van de manier waarop de anarchisten
door de communisten bejegend waren. 'De Spanjaarden hadden de ervaring opgedaan
dat ze met de syndicalistische beweging niet verder kwamen,' wist Maas. 'Moesten
anarchisten daarom door de communisten worden afgemaakt?', riep iemand uit.
'Ja hoor eens, daar ben ik niet bij geweest,' antwoordde Maas.
Natuurlijk was het idee dat 'het volk' als één man vier verschillende
meningen koesterde moeilijk te rijmen met het feit dat ook Franco nog een
grote aanhang had. Dit kon Neijssel zich dan ook niet voorstellen. Toch spraken
de cijfers duidelijke taal: bij de verkiezingen die kort voor het uitbreken
van de vijandelijkheden hadden plaats gevonden kregen de centrum-linkse partijen
die daarna de Republikeinse regering zouden vormen 4,7 miljoen stemmen; de
rechtse partijen die zich later achter Franco stelden 4,2 miljoen. De Spaanse
bevolking was diep verdeeld.
Het kan ook geen kwaad er nog eens
op te wijzen dat deze linkse partijen, die in de burgeroorlog zo'n grote mond hadden, een paar maanden ervoor nog hadden geweigerd in deze centrum-linkse regering plaats te nemen en zo de democratie te verdedigen. Zelfs de geradicaliseerde sociaaldemocraten weigerden. Ze gedoogden de minderheidsregering van diverse centrumpartijen alleen maar, tot het te laat was.
Arthur Lehning, die vond dat het in Spanje radicaler toe had moeten gaan en
de strijd tegen Franco tevens een sociale revolutie had moeten zijn, ging gemakshalve
voorbij aan de vraag wat er dan had moeten gebeuren met al diegenen - ook aan republikeinse
kant - die zo'n revolutie níet wilden. Zelf had hij kort tevoren nog
opgemerkt dat honderdduizenden gematigder Spanjaarden naar de communistische
partij PCE waren overgelopen, omdat ze vonden dat het geen tijd was voor radicale
experimenten. Wat zou er zijn gebeurd met deze bevolkingsgroep, wanneer de
anarchisten het voor het zeggen hadden gekregen? In de anarchistische utopie
werd er geen rekening mee gehouden dat sommigen misschien zo vrij wilden zijn niet voor het anarchistische model te kiezen.
Tinus de Winter was tenminste consequent en praktisch, maar dat maakte de
zaak er ook niet beter op: 'Geweld had gepleegd moeten worden tegen alle burgerlijke
elementen die er in Catalonië respectievelijk in heel Spanje waren.'
Instemmend citeerde hij de eis van een anarchistische groep zonder afkorting,
'De Vrienden van Durruti': 'Ontbinding van alle partijen die de arbeidersklasse
hebben aangevallen.' Hij maakte duidelijk dat daar álle partijen onder
vielen, behalve de POUM en 'een deel van de CNT dat begreep dat de POUM uitkomst
bood.' In zijn anarchistische Vrienden had De Winter ware aanhangers van de
socialistische dictatuur van het proletariaat ontdekt!
Te midden van de wirwar van argumenten hield Wim Thomassen zich bescheiden
op de achtergrond. Hij beperkte zich ertoe de 'bijna onbegrijpelijke broedertwisten'
in Spanje 'dramatisch' te noemen, een sympathiek maar ook weinigzeggend standpunt,
zolang er niet aan werd toegevoegd dat er een fundamenteel falen van al die
socialistische, anarchistische en andere utopistische bewegingen aan ten grondslag
lag. Een drama dat zou blijven voortduren zolang de diverse sprekers, clubjes
en partijen vasthielden aan de blinde zekerheid van hun eigen gelijk. Zoals
ze er destijds in Spanje aan vasthielden ten koste van het veelbezongen Spaanse
volk.
Wim Thomassen wist tegen het einde van de avond toch nog een gevoel van saamhorigheid
bij de anderen te bewerkstelligen - alle anderen waren tegen hem. Karel Neijssen
uitte het verwijt dat de Partij van de Arbeid de oud-Spanjestrijders in hun
hemd had laten staan - terwijl de PvdA
in de regering zat. Jarenlang kregen zij na de Tweede Wereldoorlog hun Nederlanderschap
niet terug omdat ze in Spanje in vreemde krijgsdienst waren getreden, wat volgens de wet niet mocht. Thomassen probeerde zich er met veel ingewikkelde zinswendingen
uit te praten, maar zonder succes.
Eén ding hebben de aanwezige jongeren van deze avond geleerd: voor
hun opa's was politiek meer dan verbaal geweld.
© Hans Schoots 1986. Dit artikel voor De Groene Amsterdammer was al gezet, maar moest alsnog wijken voor een stuk over een actueler onderwerp. In 2021 licht geredigeerd.
Als laatste van het viertal overleed Wim Thomassen, in 2001.
