'De publicatie van deel V van de Geselecteerde Werken van Mao Zedong. De gemeenschappelijke wens van een miljard mensen.' (affiche uit 1977)
Wanneer er iets passé is, dan is het wel Het Rode Boekje met citaten van wijlen de Chinese partijvoorzitter Mao Zedong. Je staat dan ook even met je ogen te knipperen wanneer je anno september 2005 stapels van dit werkje in een Nederlandse boekhandel te koop ziet liggen, met een praktische plastic omslag, alsof het zo in gebruik kan worden genomen voor de politieke strijd. Maar de bedoeling lijkt vooral te zijn meer luister bij te zetten aan de verschijning van een ander boek: Mao, het onbekende verhaal, een biografie geschreven door Jung Chang (Wilde zwanen) en Jon Halliday.
Toch is het een mooie aanleiding eens een blik te werpen op Het Rode Boekje zelf, waarover meestal een beetje lacherig wordt gedaan, terwijl het tijdens de Culturele Revolutie van de jaren zestig en zeventig enorme betekenis heeft gehad. Er bestaan de meest uiteenlopende voorstellingen over wat er eigenlijk in staat: gedichten, aforismen, een soort communistisch Bijbelverhaal… In werkelijkheid bevat het een gortdroge opeenvolging van citaten uit interne partijteksten die in complete vorm te vinden waren in de toen nog vierdelige Geselecteerde Werken van de Grote Roerganger.
Er staan wel enkele evergreens in Het Rode Boekje, zoals 'Het imperialisme en alle reactionairen zijn papieren tijgers' en 'Uit de loop van het geweer komt politieke macht'. Maar het meeste dat erin staat was oorspronkelijk bedoeld als richtlijn voor leden of hogere functionarissen van de communistische partij. De eerste editie van het boekje werd zelfs alleen gebruikt door leidinggevenden van het Chinese Rode Leger. Het communisme wordt er dan ook niet in uitgelegd voor gewone Chinezen, er staat juist in hoe de partij met 'de massa' om moet gaan. Goedbeschouwd getuigde het van een grenzenloze minachting voor diezelfde veelbezongen massa, dat de doorsnee-Chinees jarenlang dagelijks moest reciteren uit dit werkje. Ontelbaar is het aantal foto's van boeren op het veld, onderzoekers in het laboratorium, arbeiders bovenop een hoogoven, zelfs zwemmers die een record gaan breken, allemaal net bezig met het bestuderen van Mao's boekje. Waarin ze dan lazen: 'Het correct voeren van de campagnes voor het uitstorten van grieven over onrecht (zoals dat door de oude maatschappij en de reactionairen aan het werkende volk werd aangedaan) en voor de drie controles (controle op klasse, controle op werk en controle op strijdlust) heeft de mate van bewustzijn van officieren en strijders in het gehele leger in de strijd voor bevrijding van de uitgebuite werkende massa, voor landhervorming door het gehele land en voor vernietiging van de gemeenschappelijke volksvijand in de vorm van Tjiang Kai-sjeks bandietenbende, sterk verhoogd.'
De Nederlandse versie die nu in de winkel ligt is een heruitgave van de Nederlandse vertaling uit 1967, waarin Sinoloog C. Schepel probeerde zo dicht mogelijk bij de originele tekst te blijven, wat het lezen er niet gemakkelijker op maakt.
Gezien de inhoud van Het Rode Boekje kan het geen grote invloed hebben gehad op het politieke denken van de gewone Chinees, daarvoor stond het te ver van zijn ervaringswereld af. De belangrijkste functie lag ergens anders: het zwaaien ermee en het eindeloos herhalen van onbegrepen woorden maakten dat Mao's prozaïsche tekstjes verhuisden naar het domein van de mystiek. Geen wonder dat Chinese taxichauffeurs tegenwoordig nog een portret van Mao in de auto hebben, niet uit politieke overtuiging, maar omdat het geluk brengt.
In het buitenland werd Het Rode Boekje vooral gebruikt door partijgangers. In Nederland heeft een citaat eruit in de jaren zeventig nog een belangrijke rol gespeeld in maoïstische kring. Zo wist het ooit vooraanstaande Socialistische Partij-lid Derk Sauer in een televisieuitzending van Andere Tijden later nog feilloos 'citaat 165' te vinden, dat dan ook de grondslag van de SP vormde: 'Concentreer wat onder de massa leeft, breng het weer onder de massa en houdt het vast en voer het uit, om zo vorm te geven aan correcte opinies omtrent het leiderschap – dat is de fundamentele methode van leidinggeven.' De oplettende lezer ziet meteen dat hier het basisprincipe van een populistische partij wordt beschreven. De SP-interpretatie van Het Rode Boekje was niettemin een meevaller, want Mao zelf liet er in andere quotes geen misverstand over bestaan dat de partij en de 'revolutionaire theorie' bepaalden wat het volk moest vinden.
Hans Schoots, verschenen in Het Parool.
