Jacques Tati in Trafic
In het café van het World Trade Center op de Amsterdamse Zuidas had ik een interview met een van Nederlands meest vooraanstaande cameralieden: Eddy van der Enden. Hij werkte ondermeer met Jacques Tati, Bert Haanstra, Fons Rademakers, Adriaan Ditvoorst, Harry Kümel en Joris Ivens. Het World Trade Center, met zijn hypermoderne cleane stijl en glaswanden van het plafond tot de vloer, heeft frappante overeenkomsten met het kantoorgebouw in Jacques Tati's film Playtime. Dat komt mooi uit, want Tati is een belangrijk onderwerp in ons gesprek. Van der Enden was director of photography bij Tati's film Trafic, die zich afspeelt rond de jaarlijkse autoshow in de Amsterdamse Rai. Tijdens de productie ervan kwam het tot een breuk tussen Haanstra en Tati, die de film aanvankelijk samen maakten. Daarna is ten onrechte de indruk blijven bestaan dat ook Van der Enden eruit stapte. Maar hij was en bleef de eerstverantwoordelijke voor het camerawerk. Hier volgt een fragment uit het interview over Tati.
Eddy van der Enden: 'Bert Haanstra en Tati kenden elkaar al lang voor Trafic. Ze bespraken heel veel samen. Ik herinner me dat ik veel vroeger een keer apparatuur van Bert huurde en Tati toen bij hem thuis was in Laren. Het is jammer dat het met Trafic misgelopen is, maar het was onafwendbaar. Tati was budgettair niet in de hand te houden, een planning was met die man niet te maken. Hij veranderde tien keer van idee en dan kon je het hele decor weer veranderen.
'Een tragische episode heeft zich in het begin in de Rai afgespeeld, toen liep het allemaal vast. Het was gewoon niet te doen. Ik denk dat Bert eraan onderdoor zou zijn gegaan, wanneer hij erbij gebleven was. We hadden de ene ramp na de andere. Tati wilde persé met een Mitchell-camera draaien. En de enige Mitchell die in Nederland beschikbaar was, was een Mitchell Reflex, met een spiegelreflexvlinder. De andere Mitchells waren standaardcamera's, die waren perfect. Maar dit was gewoon een foute constructie. Toen bleek dat de toenmalige tl-buizen in de Rai een dubbele weerkaatsing gaven in het objectief. Je kreeg dubbele buizen of je kreeg er een halo omheen. Later kwam dat in de mode, met low contrast en weet ik wat allemaal. Maar toen, Tati dacht dat hij dood neerviel toen hij het zag. Dat waren niet de mooie lijnen die hij wilde. Heel arty zag het eruit.
'Toen moest er twee dagen werk over met andere lenzen. Die waren beter, maar nog niet dat je zei… Maar hij wilde persé Mitchell dus… Wij zeiden: dan gaan we met een Arri draaien. Nee, nee. Arri daar griezelde hij van. Arriflex, omdat het Duits was misschien, ik weet het niet.
'Daar lopen twee muizen, dat is ook wel erg Tati-achtig.
Enfin, we moesten het overmaken, middenin de nacht tests maken, bijna niet slapen, de volgende ochtend weer kijken. Dan zei hij: dit is wel beter maar het is het nog steeds niet. Nou, dan kunnen we niet draaien, vond hij dan, en dan draaiden we niet. Alles, alles ging mis. Na tien dagen hadden we geloof ik twee dagen van het programma gedraaid.
Toen heeft Bert de knop doorgehakt en is hij eruit gestapt.
'Ik denk dat hij niet anders kon. Met dat tempo van Jacques. Die zei gewoon als hij de rushes had gezien, dat vind ik eigenlijk niet leuk. Dat gaan we overdoen. Maar dat was onmogelijk. Er is wel nieuw geld gekomen van de Franse financier Dorfman. Ik geloof dat ik bijna een jaar aan die film heb gewerkt. Dan stopten we weer een maand, dan draaiden we weer een maand, dan stopten we weer een maand, dan draaiden we drie maanden.
'Ik heb hem, met uitzondering van het laatste stuk in Parijs, helemaal afgemaakt. Die film werd door noodlot achtervolgd. We hadden op een gegeven moment een buitendecor gebouwd, voor Nederlandse begrippen een hele grote villa, aan het IJsselmeer. Zowel exterieur als interieur. Met een constructie met netten waar wingerd op geplakt was…
'Op een ochtend kom ik aanrijden, staan er mensen van de crew langs de weg: het decor is weg. Er was een windhoos geweest, de enige die er ooit in dat gebied is geweest. Hij heeft echt het decor opgepakt en drie-, vierhonderd meter verder neergekwakt. Met alle lampen, de camera, een dolly, alle apparatuur erin, en dat lag daar als een puinhoop.
'Toen hebben ze het hele ding herbouwd in een grote loods boven het IJ, maar het kon er net niet in. En daar bouwden ze normaal zeeschepen in! Dus het werd allemaal 20% kleiner. Dat had weer tot gevolg dat een deur die normaal 2.10 was, nu 1.70 of 1.80 was. Tati was heel lang, dus die moest door zijn benen om door die deur te gaan [Tati speelde zelf de hoofdrol - HS]. Dus kon er dan geen totaal gedraaid worden. De opnamen aan de buitenkant van die villa moesten buiten lijken, dus dat moest allemaal matchen en in elkaar gezet worden, met het authentieke materiaal van buiten. In Trafic is alles constructie. Hij had een ontzettend dure manier van filmmaken. Aan Playtime is hij dan ook failliet gegaan.
'Bert heeft er vreselijk verdriet van gehad toen het spaak liep. Ze waren zo hecht, echt vrienden waren het. Dat kon je goed merken toen we voor het eerst naar Parijs gingen om Tati te ontmoeten, of hij wel met mij wilde werken… Na de breuk rond Trafic was Tati vreselijk boos, maar later is het toch weer goed gekomen.
'Tati voelde zich verlaten. Drama's waren dat. Daar zit je dan steeds tussen, dat is verschrikkelijk moeilijk. Ik wilde onder geen voorwaarde Bert afvallen, maar dan zei Jacques: Dat kan hij toch niet doen? Hoe kan het nou dat hij dat doet? Tja, 'le budget'. Bert was de verantwoordelijke voor het geld.
'Om de meest simpele dingen draaide Tati gewoon niet. Een paar figuranten die hij zélf uitgezocht had. Nee, die wil ik toch niet. Wie dan? Nou, dan moeten jullie zóeken. Dat alles op het moment dat je klaar staat om te draaien. Maar hij was iemand die dan ging zitten en dan ineens zei: die man is goed. Een productieman of zo. Die zei dan: nee ik heb geen tijd. Ja, maar ik wil die man hebben. Dan moest je hem uitkopen, een regeling treffen…
'Met die Mitchell kon al een video-assist meelopen, er liep dus een band mee. Dan vroeg hij wildvreemde passanten: komt u eens kijken. Dan ging hij ergens op de achtergrond staan en keek hoe die mensen reageerden. Of ze het leuk vonden, in de lach schoten. Zo testte hij.
'Dagenlang wilde hij niet draaien. Dan zei de productieman: ga jij maar met hem praten, want hij zit weer in de woonark [een woonboot op een van de buitenlocaties - HS]. Lets go and have a coffee somewhere and talk, zei hij dan. Dat zag ik niet zitten, zo'n dag niksen. Dus ik: Can we do that? Nou, that little sequence we can do. Dan liep het goed en dan had hij opeens weer moed.
'Bijvoorbeeld: een scène met een man die zit te eten aan een tafeltje, hij eet een spiegelei op een tafelkleed met gele cirkels die lijken op het geel van spiegeleieren. Hij prikt dus mis. Op dat moment moet er een kat over de tafel lopen. Die kat die moet een krent hebben en Tati zegt: that must be like a light. Dus dat werd fluoriscerende make-up en daar moest een speciaal spotje op schijnen. Die kat wilde niet lopen zoals hij moest lopen. Then we can't shoot. Dan moest eerst die kat getraind worden… Dat soort problemen daar zit je dus voor. Dat kun je tijdens een draaiperiode niet hebben. Maar dan was er dus wel iemand die inderdaad die kat trainde…
'Tati had alles verloren met Playtime, zelfs zijn huis. Hij woonde in Saint-Germain, niet de wijk, maar een dorpje buiten Parijs. Franse producenten hebben er toen voor gezorgd dat hij er kon blijven wonen. Door Trafic is hij er uiteindelijk weer redelijk bovenop gekomen. Renault heeft ook een auto naar de film genoemd. Dat gekke autootje dat in de film voorkomt heeft heel lang op de Champs Elysees in een showroom gestaan, met allerlei foto's van de film erbij. Eind goed, al goed.'
© Hans Schoots
