HET STANDPUNT VAN DE HUMANITEIT
Eric Rohmer en de Franse revolutie

Het is alweer twintig jaar geleden dat de Franse socialistische president François Mitterand verontwaardigd wegliep uit een voorstelling van de film Danton van de Poolse regisseur Andrezj Wajda. Door partij te kiezen voor Danton en tegen Robespierre, zo riepen de tegenstanders, had Wajda de nagedachtenis van de Franse revolutie bezoedeld. Robespierre moest ondanks zijn fouten als een groot leider geëerd te worden. Danton was net ietsje gematigder geweest dan Robespierre en werd net als tienduizenden anderen door De Onkreukbare naar de guillotine gestuurd. Je zou kunnen zeggen dat Robespierre een massamoordenaar uit rechtschapenheid was. Kan het erger? Een van de meest memorabele scènes uit Danton is die waarin Robespierres huishoudster haar zoontje de Declaration des droits de l'homme laat opzeggen. Elke keer wanneer hij hapert krijgt het kind een klap.

Verleden tijd, zou je zeggen. Vergeet het maar. De veteraan van de nouvelle vague Eric Rohmer kreeg kortgeleden weer het verwijt dat zijn film L'Anglaise et le duc (2001) 'reactionair' was, vooral vanuit Frankrijk, maar ook van sommigen in Nederland, zoals NRC-Handelsblad-criticus André Waardenburg: 'Er zijn erger uitwassen om je druk over te maken', vond hij. De meeste Nederlandse recensenten benadrukten dat het vooral een prachtige film is.

Dat is het zeker, alleen is het te gemakkelijk om met die boodschap aan de inhoud voorbij te gaan. L'Anglaise et le duc is filmisch én inhoudelijk een aanwinst. Het is een onomwonden statement over een historisch onderwerp. Rohmer baseerde zich op het dagboek van de Schotse aristocrate Grace Elliott, die zelf aanhanger was van de gevangen genomen en later onthoofde koning Lodewijk XVI. Tegelijk had Elliott persoonlijke contacten in het revolutionaire kamp. Haar meest traumatische ervaring, afgezien misschien van de executie van de koning, wordt uitgebeeld in de film wanneer we zien hoe een dolzinnige meute het afgehakte hoofd van haar vriendin voor het raampje van haar koets houdt. Een meute is een massa van op zich min of meer normale mensen die door een bepaalde collectieve gemoedstoestand in beesten verandert. Dat een dergelijke film, die een onaangename maar onweerlegbare realiteit laat zien, op politieke gronden kan worden afgewezen, demonstreert dat er in Frankrijk nog altijd een type mensen rondloopt, dat zelfs een kwestie van ruim twee eeuwen geleden weigert eindelijk eens van een andere kant te bekijken.

Over de Franse revolutie, die in 1789 begon, doet een simpel schemaatje de ronde. Het luidt: de revolutie was het onvermijdelijke vervolg op en de apotheose van de Verlichting en een noodzakelijkheid voor het ontstaan van de moderne wereld. Zelfs Grace Elliott lijdt in L'Anglaise et le duc een beetje aan deze misvatting wanneer ze zegt dat het allemaal de schuld is van de Verlichtingsfilosofen. Tot het standpunt dat Verlichting en revolutie bij elkaar hoorden, kwam uiteindelijk ook Lodewijk XVI tijdens zijn gevangenschap.

Met name wijlen Jean-Jacques Rousseau zag hij als de veroorzaker van alle ellende. Wat een wrange conclusie moet zijn geweest, want Rousseau was geliefd aan het hof en vooral koningin Marie-Antoinette was een hartstochtelijk aanhanger van hem. En was een van de grootsten onder de Verlichtingsfilosofen niet Voltaire, die de realisering van zijn idealen verwachtte van een absolutistisch vorst als Lodewijk zelf?

Bijna alle vooraanstaande Verlichters waren voor de revolutie al dood, en Arnold Heumakers, een van Nederlands kenners van de philosophes stelt in zijn boek De fatale cirkel terecht dat velen van hen waarschijnlijk niet ingenomen zouden zijn geweest met de revolutie. De enige van hun voormannen die nog leefde was Condorcet, die in het parlement tegen de executie van de koning stemde en kort daarna op de vlucht moest slaan.

Dat de Franse revolutie onvermijdelijk of noodzakelijk was, is onder serieuze historici allang geen uitgemaakte zaak meer. Zoals het indertijd niet 'reactionair' was om zich tegen Robespierre, tegen de terreur of tegen de onthoofding van Lodewijk XVI te keren, zo is het nu evenmin 'reactionair' een film als L'Anglaise et le duc te maken, die niets anders doet dan het standpunt van de humaniteit uitdrukken.

© Hans Schoots. Bewerking van een column in de Filmkrant van december 2002.

^