Het is alweer twintig jaar geleden dat de Franse socialistische president
François Mitterand verontwaardigd wegliep uit een voorstelling van
de film Danton van de Poolse regisseur Andrezj Wajda. Door partij te
kiezen voor Danton en tegen Robespierre, zo riepen de tegenstanders, had Wajda
de nagedachtenis van de Franse revolutie bezoedeld. Robespierre moest ondanks
zijn fouten als een groot leider geëerd te worden. Danton was net ietsje
gematigder geweest dan Robespierre en werd net als tienduizenden anderen door
De Onkreukbare naar de guillotine gestuurd. Je zou kunnen zeggen dat Robespierre
een massamoordenaar uit rechtschapenheid was. Kan het erger? Een van de meest
memorabele scènes uit Danton is die waarin Robespierres huishoudster
haar zoontje de Declaration des droits
de l'homme laat opzeggen. Elke keer wanneer hij hapert krijgt het kind
een klap.
Verleden tijd, zou je zeggen. Vergeet het maar. De veteraan van de nouvelle
vague Eric Rohmer kreeg kortgeleden weer het verwijt dat zijn film L'Anglaise
et le duc (2001) 'reactionair' was, vooral vanuit Frankrijk, maar ook
van sommigen in Nederland, zoals NRC-Handelsblad-criticus André
Waardenburg: 'Er zijn erger uitwassen om je druk over te maken', vond hij.
De meeste Nederlandse recensenten benadrukten dat het vooral een prachtige
film is.
Dat is het zeker, alleen is het te gemakkelijk om met die boodschap aan de
inhoud voorbij te gaan. L'Anglaise et le duc is filmisch én
inhoudelijk een aanwinst. Het is een onomwonden statement over een historisch
onderwerp. Rohmer baseerde zich op het dagboek van de Schotse aristocrate
Grace Elliott, die zelf aanhanger was van de gevangen genomen en later onthoofde
koning Lodewijk XVI. Tegelijk had Elliott persoonlijke contacten in het revolutionaire
kamp. Haar meest traumatische ervaring, afgezien misschien van de executie
van de koning, wordt uitgebeeld in de film wanneer we zien hoe een dolzinnige
meute het afgehakte hoofd van haar vriendin voor het raampje van haar koets
houdt. Een meute is een massa van op zich min of meer normale mensen die door
een bepaalde collectieve gemoedstoestand in beesten verandert. Dat een dergelijke
film, die een onaangename maar onweerlegbare realiteit laat zien, op politieke
gronden kan worden afgewezen, demonstreert dat er in Frankrijk nog altijd
een type mensen rondloopt, dat zelfs een kwestie van ruim twee eeuwen geleden
weigert eindelijk eens van een andere kant te bekijken.
Over de Franse revolutie, die in 1789 begon, doet een simpel schemaatje de
ronde. Het luidt: de revolutie was het onvermijdelijke vervolg op en de apotheose
van de Verlichting en een noodzakelijkheid voor het ontstaan van de moderne
wereld. Zelfs Grace Elliott lijdt in L'Anglaise et le duc een beetje
aan deze misvatting wanneer ze zegt dat het allemaal de schuld is van de Verlichtingsfilosofen.
Tot het standpunt dat Verlichting en revolutie bij elkaar hoorden, kwam uiteindelijk
ook Lodewijk XVI tijdens zijn gevangenschap.
Met name wijlen Jean-Jacques
Rousseau zag hij als de veroorzaker van alle ellende. Wat een wrange conclusie
moet zijn geweest, want Rousseau was geliefd aan het hof en vooral koningin
Marie-Antoinette was een hartstochtelijk aanhanger van hem. En was een van
de grootsten onder de Verlichtingsfilosofen niet Voltaire, die de realisering
van zijn idealen verwachtte van een absolutistisch vorst als Lodewijk zelf?
Bijna alle vooraanstaande Verlichters waren voor de revolutie al dood, en
Arnold Heumakers, een van Nederlands kenners van de philosophes stelt
in zijn boek De fatale cirkel terecht dat velen van hen waarschijnlijk
niet ingenomen zouden zijn geweest met de revolutie. De enige van hun voormannen
die nog leefde was Condorcet, die in het parlement tegen de executie van de
koning stemde en kort daarna op de vlucht moest slaan.
Dat de Franse revolutie onvermijdelijk of noodzakelijk was, is onder serieuze
historici allang geen uitgemaakte zaak meer. Zoals het indertijd niet 'reactionair'
was om zich tegen Robespierre, tegen de terreur of tegen de onthoofding van
Lodewijk XVI te keren, zo is het nu evenmin 'reactionair' een film als L'Anglaise
et le duc te maken, die niets anders doet dan het standpunt van de humaniteit
uitdrukken.
© Hans Schoots. Bewerking van een column in de Filmkrant
van december 2002.
