Leni Riefenstahl
Op 8 september 2003 overleed de Duitse cineaste Leni Riefenstahl. Het jaar
daarvoor was ze honderd geworden en dat was niet onopgemerkt gebleven. Er
was een première van haar nieuwste film, er waren schampere commentaren
in de kranten, invoelende interviews in damesbladen en op de televisie en
lofprijzingen van vakgenoten. En natuurlijk was er een schandaal.
Voor het eerst sinds bijna een halve eeuw was er een nieuwe film uitgekomen
van de filmmaker die haar roem, ten goede en ten kwade, vooral ontleent aan
enkele bijzondere films die zij maakte in de Hitlertijd: Triumph des Willens
(1935) en Olympia (1938). Haar kwaliteiten als regisseur waren trouwens
al vóór 1933 duidelijk uit haar betoverende speelfilm Das
Blaue Licht. Riefenstahls laatste werkstuk Impressionen unter Wasser
staat voor haar levenshouding. We zien adembenemende beelden uit een onderwaterwereld
waar alleen harmonie en schoonheid bestaan. Zij schept haar eigen esthetische
universum met de elementen uit de werkelijkheid die ze kan gebruiken en voor
de rest heeft ze geen belangstelling. Zo is het altijd al geweest.
Toen zij in 1939 als filmverslaggever aan het Poolse front getuige was van
een moordpartij door Duitse militairen, kwamen de onaangename kanten van de
realiteit te dichtbij. Geschrokken tekende ze protest aan bij de verantwoordelijke
bevelhebber om er vervolgens vandoor te gaan. Typisch voor Riefenstahl is
dat het nooit tot verder nadenken heeft geleid. Wanneer zij er niet was, bestond
die wereld ook niet. De rest van de oorlog bracht zij voornamelijk in Spanje
en Noord-Italië door met werken aan haar speelfilm Tiefland, die
buiten de grote wereldgebeurtenissen stond. Behalve dat ze wat zigeuner-figuranten
nodig had. Die haalde ze uit het concentratiekamp Maxglan. Een paar weken
voor haar honderdste verjaardag vertelde ze aan een Duitse krant dat ze hen
na de oorlog allemaal had teruggezien. In werkelijkheid waren er meer dan
twintig in de vernietigingskampen omgekomen. Woede!
Toch was Leni Riefenstahl zeker niet de Duitse filmmaker die zich het verwerpelijkst
heeft gedragen in de nazi-tijd. Wel blééf ze de irritantste.
In 2002 legde de zigeunersorganisatie 'Rom e.V.' (van Roma) haar onder dreiging
naar de rechter te stappen een verklaring voor waarin ze beloofde haar uitspraak
over haar figuranten nooit meer te herhalen. Ze tekende. Ze deelde mee zich
bewust te zijn van het lot dat zigeuners in de oorlog getroffen had. Helaas
had dit alles in het Riefenstahl-universum geen noemenswaardige betekenis.
Van belang waren slechts dingen die ten dienste stonden van haar en haar artistieke
ambities: doel van de wereld was attributen leveren voor Riefenstahl-films.
Degenen die haar een filmer in dienst van Hitler noemden, begreep ze niet
eens. Bij alle waardering die zij voor Hitler had - maar wel zonder sex, want
hij was niet 'haar type', vertelde de honderdjarige voor de televisie - de
hoofdzaak was dat zij de mogelijkheid kreeg films te maken. Eigenlijk stond
Hitler in háár dienst, en dat het resultaat als nazi-propaganda
kon worden gezien, was een kwestie die zich volledig buiten haar belevingswereld
afspeelde. Kon zij er wat aan doen dat ze alles mooi wilde maken? Ze verklaarde
eens dat ze ook voor Stalin zou hebben gewerkt als het toevallig zo was uitgekomen.
Het is waarschijnlijk waar. In onze gedachtengang is dat opportunistisch,
in de hare principieel, want zijzelf was het enige beginsel.
Ondanks Riefenstahls akkoord met de zigeuners besloot het Duitse openbaar ministerie
in 2002 een onderzoek in te stellen naar haar uitspraken. Ze werd verdacht
van 'ontkenning van de holocaust'. Opinies verbieden is altijd een zwaktebod
en vooral wanneer, zoals bij Riefenstahl, niet van een opinie gesproken kan
worden. Zij 'ontkent' de holocaust niet, zij is eenvoudig niet bij machte
na te denken over iets buiten haar zelfgeschapen wereldje. Pijnlijk, maar
een rechter helpt daar niet tegen.
De bewonderaars kijken ergens anders naar. Paul Verhoeven vertelde het weekblad Die Welt dat hij Riefenstahl een van de meest getalenteerde kunstenaars uit de eerste helft van de twintigste eeuw vindt. Regisseur Volker Schlöndorff viel hem in hetzelfde blad bij. Verhoeven heeft Riefenstahl in zijn eigen werk meermaals geciteerd, al was het wel wanneer er 'booswichten' (Floris) of een fascistoïde samenleving (Starship Troopers) in beeld moesten worden gebracht. Er zijn verschillende plannen geweest voor een biopic over Riefenstahl en vroeg of laat zal er wel een komen. Maar degene die het doet haalt zich nogal wat op de hals, want hoe breng je iemand tot leven die slaapwandelend door de wereld gaat en bij het wakker worden alleen maar 'huh?' kan zeggen? Jodie Foster was een van degenen die serieus met een film over de Duitse cineaste bezig is geweest. Riefenstahl over Foster in Vogue: 'Ik waardeer haar zeer, en zij bewondert mij ook.... Ik kan alleen maar hopen dat ze een fatsoenlijke film over me maakt. Wanneer die film niet goed wordt, zou het ergerlijk zijn.'
© Dit is een update van een artikel in de Filmkrant
van september 2003.
