Marlon Brando in Apocalypse Now

VOORBIJ DE LAATSTE BRUG
Over Apocalypse Now

Toen Apocalypse Now Redux uitkwam, de door regisseur Francis Ford Coppola herziene versie van Apocalypse Now, bleek dat de discussie over wat deze film betekent nog even levend was als in 1979, toen de eerste versie de bioscopen bereikte.

Al was het volgens een aantal recensenten die Redux bespraken vrij eenvoudig. Jan Donkers noemde de film in NRC Handelsblad bijvoorbeeld 'een metafoor voor de Amerikaanse betrokkenheid in Vietnam zelf, met al zijn rampen en mislukkingen' en Peter van Bueren zei in de Volkskrant: 'De tocht naar Kurtz voert Willard steeds dieper in de waanzin van de Vietnamese oorlog'. Apocalypse Now is in deze visie primair een Vietnamfilm, over de politieke actualiteit van toen, of anders in ieder geval een film over oorlog in het algemeen. Geen wonder dat minstens vijf critici Apocalypse Now Redux in verband brachten met de actualiteit van dat moment: de net begonnen oorlog in Afganistan.

Een andere invalshoek kan heel verfrissend zijn. Noem maar iets geks: het perspectief van een Vietnamees. De zevenendertigjarige schrijver en dichter Linh Dinh uit Ho-Chi-Minhstad besprak Apocalypse Now Redux voor het Britse dagblad The Guardian. Hij legt uit dat Coppola's film op geen enkel concreet niveau iets heeft uit te staan met de werkelijkheid van Vietnam of de Vietnamoorlog. Volgens Linh speelt Apocalypse Now zich van a tot z in een fantasieland af, in 'het ultieme themapark', zoals hij het schamperend uitdrukt. Het is een film over 'een stelletje fletse figuren, Coppola incluis, die met hun eigen hearts of darkness worstelen'. Nu is iemand als Jan Donkers wel zo verstandig te spreken van een 'metafoor voor de Amerikaanse betrokkenheid in Vietnam'. Apocalypse Now een realistische film over Vietnam noemen, zou absurd zijn. Een metafoor ja, maar voor wat? Er is veel meer te zeggen voor Linh Dinhs opvatting dat Apocalypse Now op de eerste plaats gaat over innerlijk conflict. Over een algemeen menselijke innerlijke tweespalt, kun je eraan toevoegen.

Coppola heeft zich zoals bekend laten inspireren door Joseph Conrads novelle Heart of Darkness uit 1901. Daarin vaart hoofdpersoon Marlow een rivier in de Congo op, de jungle in, op zoek naar de immorele Kurtz. Eigenlijk is Marlow op weg naar zijn eigen innerlijk of beter gezegd: hij daalt daar in af. Afrika is in hemzelf, waarbij Afrika staat voor een wereld van broeierige dreiging. Kurtz bevind zich in de kern daarvan, hij heeft zich definitief in dit zwarte, duistere continent gevestigd. Marlows reis naar hem toe is de tocht naar de duistere kant in hemzelf.

In de film is het gebied waarnaar Captain Willard op weg is, de wereld waar Kurtz heerst 'voorbij de laatste brug', de duistere diepte van zijn eigen ziel. Wat zich daar bevindt is in Apocalypse Now te zien: Kurtz' rijkje in de wildernis vormt een exotische, immorele wereld van dood en onderwerping.

Marlow, Willard en Kurtz hebben gemeen dat ze zich af willen keren van de alledaagse wereld en een verborgen verlangen koesteren naar het gebied aan gene zijde van de morele grenzen, waar de wet van de jungle heerst. Naar hun dierlijke kant. Maar tegelijk blijft zelfs de monsterlijke Kurtz gepijnigd door tweestrijd. Wanneer hij stervend fluistert: 'The horror, the horror', heeft hij het niet over de Vietnamoorlog of over oorlog in het algemeen, maar over de menselijke conditie, die zich bevindt tussen verlangen naar het irrationele en ongeremde, waarin geweld vanzelfsprekend een grote plaats inneemt, en het inzicht dat, wanneer die verlangde staat eenmaal bereikt is, de schuld blijft, en dus ook de horror.

Ondanks alle quasi-Vietnamese attracties en een aantal anti-Amerikaanse speldenprikken ademt Apocalypse Now boven alles de geest van Joseph Conrads honderd jaar oude boek. Om die reden zal Coppola's film over nog eens honderd jaar ook nog steeds een publiek kunnen aanspreken.

Recensenten die denken dat deze film gebonden is aan actualiteiten als Vietnam of Afganistan gaan aan de kern voorbij: Apocalypse Now is altíjd actueel. Hij gaat niet over de ander, maar over jezelf.

© Bewerkte versie van een column in de Filmkrant van december 2001.

^